«Το ελληνικό μάρμαρο, κυρίως από τα κοιτάσματα της Βόρειας Ελλάδας, έχει διαχρονικά κερδίσει τη θέση του σε οικοδομήματα-σύμβολα ανά την υφήλιο», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η πρόεδρος του Συνδέσμου Επιχειρήσεων Μαρμάρου Μακεδονίας-Θράκης (ΣΕΜΜΘ), Κωνσταντίνα Λαζή.

Η πρώτη γυναίκα επικεφαλής του ιδρυθέντος το 1972 στην Καβάλα φορέα σημειώνει ότι: «Από το ιερό τέμενος της Μέκκας και της Μεδίνας μέχρι το κτήριο της Όπερας της Σαγκάης, κι από το διεθνές αεροδρόμιο της Βαρκελώνης μέχρι το "στρατηγείο" της Γαλλικής Τηλεόρασης στο Παρίσι και τους διάσημους πύργους "Reflection Towers" στη Σιγκαπούρη, το ελληνικό μάρμαρο, κυρίως από τα κοιτάσματα της Βόρειας Ελλάδας, έχει διαχρονικά κερδίσει τη θέση του σε οικοδομήματα-"σύμβολα" ανά την υφήλιο: στη Μέκκα έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλες ποσότητες λευκού μαρμάρου Θάσου, στην 'Οπερα της Σαγκάης και το αεροδρόμιο της Βαρκελώνης το ίδιο υλικό, στο κτήριο της Γαλλικής Τηλεόρασης το εξαιρετικής ποιότητας μάρμαρο Βώλακα και στους πύργους που δεσπόζουν στον ορίζοντα της Σιγκαπούρης το "Ariston" Δράμας».

Κατά την κα Λαζή, που είναι διευθύνουσα σύμβουλος και διευθύντρια εξαγωγών της οικογενειακής καθετοποιημένης βιομηχανίας "Μάρμαρα Θάσου ΑΕ", το ελληνικό μάρμαρο αποτελεί πλέον μια από τις πιο συχνές επιλογές των σημαντικότερων αρχιτεκτονικών γραφείων και κατασκευαστικών εταιρειών, που καθορίζουν τις τάσεις στο design σε παγκόσμια κλίμακα. "Και αυτό γιατί υπερέχει σε ποιότητα, η γκάμα είτε των λευκών είτε των χρωματιστών είναι μεγάλη και η χρήση του σε εσωτερικούς χώρους ή ακόμη και σε εξωτερικές επενδύσεις κτιρίων προσδίδει ένα υψηλής αισθητικής αποτέλεσμα" επισημαίνει.

Όπως παρατηρούν η κα Λαζή και ο αντιπρόεδρος του ΣΕΜΜΘ, Παναγιώτης Ηλιόπουλος, γενικός διευθυντής της ΜΑΡΜΥΚ Ηλιόπουλος ΑΕ, το 2018 ήταν μια χρονιά κατά την οποία εκτιμάται ότι το ελληνικό μάρμαρο ισχυροποίησε περαιτέρω την παρουσία του στη διεθνή αγορά με σημαντικές εξαγωγικές επιδόσεις (το 2017 εξήχθησαν ελληνικά μάρμαρα αξίας περίπου 410 εκατ. ευρώ), ενώ το 2019 εκτιμάται ότι η ζήτηση ελληνικών μαρμάρων θα κρατηθεί στα ίδια επίπεδα με την παρελθούσα χρήση. Προσθέτουν παράλληλα ότι τα αποθέματα των υφιστάμενων ελληνικών λατομείων μαρμάρου, μαζί με αυτά που έχουν ερευνηθεί κι εκείνα που βρίσκονται σε διαδικασία αδειοδότησης, μπορούν υπό προϋποθέσεις να οριστούν και ως ανεξάντλητα, εξασφαλίζοντας επάρκεια πολύ μεγαλύτερη των 100 ή και 200 ετών.

Ο ΣΕΜΜΘ, με τις 50 επιχειρήσεις-μέλη του, μεταξύ των οποίων όλες οι κορυφαίες εταιρείες μαρμάρου, εκπροσωπεί σχεδόν το σύνολο του κλάδου στην Ελλάδα. Στο πρωτογενές στάδιο, το 2017 εργάστηκαν σε αυτόν περισσότεροι από 2.000 εργαζόμενοι, αριθμός αυξημένος κατά 20% σε σχέση με το 2014, ενώ στην μεταποίηση του μαρμάρου, η οποία προσθέτει σημαντική υπεραξία στο προϊόν, ο κλάδος απασχολεί δύο φορές περισσότερους εργαζόμενους (συνολικά περισσότερους από 6.000). Οι εξαγωγές ελληνικών μαρμάρων ξεπέρασαν πρόπερσι τα 410 εκατ. ευρώ, αυξημένες κατά περίπου 40% σε σχέση με το 2016.

Ο επιχειρηματίας μαρμάρου χρηματοδοτεί και ρισκάρει σημαντικά κεφάλαια πολύ πριν ένα έργο γίνει κερδοφόρο

Την τελευταία διετία, οι εγγραφές μελών στον ΣΕΜΜΘ ήταν περισσότερες κατά 25%, ενώ διαγραφές λόγω της οικονομικής κρίσης δεν υπήρξαν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι επιχειρήσεις δεν επηρεάστηκαν από αυτήν. "Ο κλάδος μας έχει επηρεαστεί και κλονίζεται ακόμη από την κρίση που βιώνει η Ελλάδα τα τελευταία 10 χρόνια. Λάβετε υπόψη σας ότι η οικονομική επιτυχία ενός εξορυκτικού έργου περνάει μέσα από μια πολύ δύσκολη, χρονοβόρα και εξαιρετικά δαπανηρή διαδικασία, στην οποία ο επιχειρηματίας χρηματοδοτεί και ρισκάρει σημαντικά κεφάλαια πολύ πριν ένα έργο γίνει κερδοφόρο" σημειώνει η κα Λαζή, επισημαίνοντας ότι "σε αυτό το πλαίσιο εννοείται ότι ο κλάδος έχει πληγεί από την υπερφορολόγηση, από την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και από την έλλειψη πίστης στην ελληνική οικονομία".

Ερωτηθέντες πώς κινήθηκε ο κλάδος το 2018, βάσει προκαταρκτικών έστω στοιχείων, αλλά και οι εξαγωγές του, η πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος του ΣΕΜΜΘ επισημαίνουν ότι η ισχυροποίηση της παρουσίας τους ελληνικού μαρμάρου το 2018 ήταν αποτέλεσμα της επιμονής και της μεθοδικότητας που επέδειξαν όλες οι εξαγωγικές επιχειρήσεις του κλάδου, ανεξαρτήτς μεγέθους. "Το 2018 εκτιμούμε -καθότι δεν έχουμε όλα τα στοιχεία στην διάθεσή μας ακόμη- ότι οι επιχειρήσεις διατήρησαν την ήδη από το 2017 ισχυροποιημένη θέση τους ως προς τον όγκο εξαγωγών στην παγκόσμια αγορά" σημειώνει η κα Λαζή.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιοποίησε ο Σύνδεσμος Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων (ΣΜΕ) την προηγούμενη χρονιά, προσθέτει, οι εξαγωγές συνολικά της εξορυκτικής βιομηχανίας το 2017 έφτασαν το 1 δισ/ ευρώ, με πρώτο το νικέλιο, δεύτερο το αλουμίνιο και στην τρίτη θέση τα μάρμαρα. "Ο κλάδος μας, τον οποίον εκπροσωπεί ο ΣΕΜΜΘ, συμμετείχε κατά 40% σε αυτό το ποσό, εξάγοντας μάρμαρα αξίας 410.000.000 ευρώ", εξηγεί η πρόεδρος του ΣΕΜΜΘ.

Πάνω από 7 στους 10 τόνους ελληνικού μαρμάρου εξάγονται στην Κίνα. Θετική προοπτική το 2019 για τις αγορές Αμερικής, Αφρικής, Ιράκ και Λιβύης

Παρέμεινε η Κίνα η κυριότερη αγορά για το ελληνικό μάρμαρο και το 2018; Γιατί προτιμούν το ελληνικό μάρμαρο οι Κινέζοι; "Η Κίνα όντως παρέμεινε και το 2018 ο μεγαλύτερος πελάτης για το ελληνικό μάρμαρο, απορροφώντας περίπου το 75% των εξαγωγών του κλάδου μας" σημειώνει ο κ.Ηλιόπουλος και εξηγεί ότι "οι Κινέζοι επιλέγουν το ελληνικό μάρμαρο, διότι οι ελληνικές επιχειρήσεις-μέλη του ΣΕΜΜΘ κατάφεραν να το εξορύξουν, προωθήσουν και διαθέσουν στην αγορά σωστά, με συνέπεια και υψηλό επαγγελματισμό. Επιπρόσθετα, τα εξαιρετικά χρωματικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του ελληνικού μαρμάρου το κάνουν μοναδικό και δίνουν προστιθέμενη αξία στα έργα όπου χρησιμοποιείται".

Πάνω από επτά στους δέκα τόνους ελληνικού μαρμάρου λοιπόν κατευθύνονται στην αγορά της Κίνας. Μήπως χρειάζεται να διαφοροποιηθούν οι εξαγωγικοί προορισμοί του ελληνικού μαρμάρου, ώστε οι Ελληνες εξαγωγείς να μην έχουν "όλα τα αβγά τους στο ίδιο καλάθι"; "Σαφώς η Κίνα παραμένει μια αγορά υψίστου ενδιαφέροντος, ωστόσο μας προβληματίζει μια μικρού μεγέθους ύφεση που διαφαίνεται ήδη από την προηγούμενη χρονιά στον κατασκευαστικό τομέα αλλά και στην γενικότερη οικονομία της χώρας εκείνης" παρατηρεί η κα Λαζή και προσθέτει ότι όλες οι αγορές παρακολουθούνται με ενδιαφέρον και εκείνες με προοπτική για την νέα χρονιά αναμένεται να είναι αφενός η αγορά της Αμερικής (Βόρειας και Νότιας) και αφετέρου οι αγορές της αφρικανικής ηπείρου, καθώς και εκείνες των πρώην εμπόλεμων χωρών, όπως το Ιράκ και η Λιβύη.

Η έλλειψη ξεκάθαρης εξορυκτικής πολιτικής στην Ελλάδα οδηγεί σταθερά σε περιορισμούς

Ως προς το 2019 και παρά την εκτίμηση ότι η ζήτηση των ελληνικών μαρμάρων θα κρατηθεί στα ίδια επίπεδα με το 2018, οι δύο εκπρόσωποι του ΣΕΜΜΘ ξεκαθαρίζουν ότι δεν είναι όλα ανέφελα. Αντίθετα, λένε, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρηματίες στο εσωτερικό και η παντελής έλλειψη στήριξης από την Πολιτεία, λειτουργούν σαν τροχοπέδη και εμποδίζουν την περαιτέρω ανάπτυξη. "Σήμερα, μετά από έξι γεμάτες δεκαετίες εξορυκτικής και μεταποιητικής δραστηριότητας στον χώρο του μαρμάρου, είναι φανερό ότι, παρά τη δυναμική εξωστρέφεια των Ελλήνων επαγγελματιών, η έλλειψη ξεκάθαρης εξορυκτικής πολιτικής μας οδηγεί σταθερά σε περιορισμούς και σύντομα σε ύφεση της δραστηριότητας. Στο σχέδιο ολιστικής ανάπτυξης της χώρας που τον προηγούμενο Μάϊο παρουσιάστηκε στο υπουργικό συμβούλιο με στόχο την ανάκτηση μέρους του ΑΕΠ που χάθηκε τα προηγούμενα χρόνια λόγω κρίσης, πρέπει να περιληφθεί και να διασφαλιστεί ο ρόλος του εξορυκτικού κλάδου" υπογραμμίζει η κα Λαζή.

Αδειοδότηση λατομείου: τουλάχιστον τρία χρόνια απαιτούνται στην Ελλάδα, ενώ ο ανταγωνισμός "τρέχει"

Ερωτηθέντες ποια είναι τα κυριότερα εμπόδια για την περαιτέρω ανάπτυξη στον κλάδο, επισημαίνουν μεταξύ άλλων ότι ανακύπτουν τεράστια προβλήματα στη διαδικασία αδειοδότησης ενός λατομείου μαρμάρου. Η αδειοδότηση ενός λατομείου στην Ελλάδα, υποστηρίζουν, διαρκεί το λιγότερο τρία χρόνια, ενώ στις ανταγωνίστριες-χώρες (Τουρκία, Ισπανία κλπ) σημαντικά λιγότερο. "Το 2018 ψηφίστηκε ο νέος λατομικός νόμος (50 χρόνια μετά τον πρώτο βασικό λατομικό νόμο), θέτοντας τις βάσεις για την απλοποίηση και την επιτάχυνση των διαδικασιών. Ωστόσο, έναν χρόνο μετά, ακόμη λαμβάνουμε διευκρινιστικές εγκυκλίους και υπουργικές αποφάσεις (συνολικά εννέα μέχρι σήμερα) και το σημαντικότερο όλων είναι ότι δεν έχουμε δει επιτάχυνση και απλοποίηση των διαδικασιών. Θεωρούμε δε ότι απέχουμε πολύ από το τελευταίο, καθώς οι κατά τόπους εμπλεκόμενες υπηρεσίες σε περιβάλλον γραφειοκρατίας και ορισμένες εξ αυτών με πνεύμα κακού δημοσίου, αδιαφορούν για το αποτέλεσμα, αδιαφορούν για τον επιχειρηματία και συνεπώς αδιαφορούν για τον πολίτη. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να τονίσουμε παράλληλα ότι ορισμένες υπηρεσίες είναι υποστελεχωμένες και συνεπώς είναι αδύνατο να φέρουν το επιθυμητό από όλους αποτέλεσμα" εκτιμά ο κ Ηλιόπουλος.

Στόχος να ανακηρυχθεί το μάρμαρο "βασικό εξαγώγιμο προϊόν"

Αναφερόμενος στα υπόλοιπα προβλήματα του κλάδου, ο κ.Ηλιόπουλος επισημαίνει την εξαίρεση των επιδοτήσεων από τον Αναπτυξιακό Νόμο 4399 για την αγορά νέου εξοπλισμού στα λατομεία μαρμάρων και τη μη ενίσχυση από το κράτος των εξαγωγών μέσω της προβολής και προώθησης του Branding του Ελληνικού Μαρμάρου. «Ξέρετε, ό,τι έχει καταφέρει ο κλάδος τα τελευταία χρόνια το έχει κάνει μόνος, χωρίς καμία βοήθεια , σε αντίθεση με του ανταγωνιστές μας από άλλες χώρες οι οποίοι λαμβάνουν σημαντικές επιδοτήσεις και ενισχύσεις για τον ίδιο σκοπό. Εάν είχαμε λάβει ανάλογη στήριξη τα αποτελέσματα θα ήταν πολύ καλύτερα... Για τον ΣΕΜΜΘ αποτελεί πρόκληση και στόχο για το 2019 η από το ελληνικό κράτος ανακήρυξη του ελληνικού μάρμαρου ως "βασικού εξαγώγιμου προϊόντος"» λέει.

Πάνω από 100 λατομεία πανελλαδικά, με ετήσια παραγωγή 1,8 εκατ. τόνων και αποθέματα έως και για 200 χρόνια

Πανελλαδικά υπάρχουν 214 άδειες ενεργών λατομείων μαρμάρων, με αρκετές από αυτές ν’ αποτελούν τμήμα μίας εκμετάλλευσης, δηλαδή ενός λατομείου της ίδιας επιχείρησης. Επίσης, πολλά λατομεία διαφορετικών επιχειρήσεων είναι όμορα. Συνδυάζοντας τις δύο περιπτώσεις, τα μεμονωμένα λατομεία ή λατομικά κέντρα είναι λιγότερα από 100 πανελλαδικά. Η παραγωγή αυτών των λατομείων είναι συνολικά 1.800.000 τόνοι ετησίως, σημειώνουν η πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος του ΣΕΜΜΘ. "Τα αποθέματα των υφιστάμενων λατομείων μαζί με αυτά που έχουν ερευνηθεί και αυτά που είναι σε διαδικασία αδειοδότησης μπορούν να ορισθούν και ως ανεξάντλητα εξασφαλίζοντάς μας επάρκεια πολύ μεγαλύτερη των 100 ίσως και 200 ετών. Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι το μάρμαρο έχει μεταβλητές στα ποιοτικά του χαρακτηριστικά λόγω του ότι είναι φυσικό και όχι βιομηχανικό προϊόν, συνεπώς η αξιοποίηση των αποθεμάτων και η ζήτησή αυτών μπορεί να μεταβληθεί σημαντικά. Άρα πρέπει να αξιοποιήσουμε την ευκαιρία τώρα" τονίζει η κα Λαζή.

Με το ισχύον πλέον καθεστώς, δεν θα μείνει ανενεργό λατομείο δίχως αποκατάσταση

Τι γίνεται με την αποκατάσταση ανενεργών λατομείων; «Η αποκατάσταση των λατομείων μαρμάρου γίνεται όπως προβλέπεται και είναι σταδιακή. Τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί τεράστια πρόοδος από τις επιχειρήσεις του ΣΕΜΜΘ στην αποκατάσταση των λατομείων, σε αυτό συμβάλει και ο κρατικός μηχανισμός, ο οποίος έθεσε αυστηρότερες προδιαγραφές. Πολλές φορές ο απλός πολίτης συγχέει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα ενός λατομείου μαρμάρου με βλάβη στο περιβάλλον. Η εξόρυξη μαρμάρου είναι μία πολύ ήπιας μορφής εξόρυξη, η οποία παράγει ελάχιστη περιβαλλοντική επιβάρυνση. Η διάρκεια ζωής ενός λατομείου είναι 70 έτη σύμφωνα με την νομοθεσία, ή μέχρι εξαντλήσεως του αποθέματος σύμφωνα με την απλή λογική. Η μέγιστη αξιοποίηση του κάθε ενός λατομείου σε βάθος πολλών δεκαετιών, παράλληλα με την σταδιακή αποκατάσταση όσο αυτή είναι εφικτή μειώνει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Δεν επιβαρύνει περιβαλλοντικά επειδή η εκσκαφή διαρκεί πολλά έτη, το περιβαλλοντικό ισοζύγιο είναι θετικότερο καθώς από μία (1) εκσκαφή και ένα περιβαλλοντικό αποτύπωμα (το οποίο στο τέλος θα αποκατασταθεί) λαμβάνει κανείς τα μέγιστα έσοδα» προσθέτει ο αντιπρόεδρος του ΣΕΜΜΘ.

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Διεύθυνσης Ορυκτών Πρώτων Υλών, μόλις το 12% των ανενεργών χώρων αφορά λατομείο μαρμάρων σε απραξία. Σίγουρα υπάρχουν και μη καταγεγραμμένα παλαιά και εγκαταλελειμμένα λατομεία μαρμάρων, όμως η συνολική τους έκταση είναι μικρή. «Ο λόγος είναι τόσο η έλλειψη παιδείας των προηγούμενης γενιάς εκμεταλλευτών, όσο και η απουσία θεσμικού πλαισίου συνδυαστικά με τον έλεγχο από τις κρατικές υπηρεσίες. Πλέον μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι με το ισχύον καθεστώς δεν πρόκειται να παραμείνει ανενεργό λατομείο δίχως αποκατάσταση, ενώ ακόμη και αν συμβεί ( που δεν έχει συμβεί τα τελευταία χρόνια), η κατάπτωση υψηλών εγγυητικών εξασφαλίζει στο κράτος και τις αρμόδιες υπηρεσίες τα απαραίτητα κεφάλαια, ώστε να γίνει η αποκατάσταση από άλλον φορέα» λέει η κα Λαζή.

Το "τέρας" της γραφειοκρατίας ανάμεσα στο λατομείο και το... οινοποιείο

Κατά τον κ.Ηλιόπουλο, βλέποντας το θέμα από άλλη οπτική γωνία, δυστυχώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει το απαραίτητο νομικό πλαίσιο που να δίνει μια σειρά από διαθέσιμες επιλογές για την ανάπτυξη άλλων χρήσεων στα εγκαταλελειμμένα λατομεία πέραν της ταφής ή ανακύκλωσης απορριμμάτων, και αυτό διότι για να λάβει ο ενδιαφερόμενος τις απαραίτητες εγκρίσεις, ώστε να επέμβει και να κάνει χρήση ενός εγκαταλελειμμένου λατομείου, μετατρέποντάς το π.χ. σε οινοποιείο, θεματικό πάρκο, χώρο άθλησης ή κάτι άλλο, θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει το τέρας της γραφειοκρατίας, καθιστώντας το όλο εγχείρημα ασύμφορο. Ο ΣΕΜΜΘ τα επόμενα χρόνια έχει ως στόχο την προώθηση αυτού του θέματος ακόμη και για τη δημιουργία αντισταθμιστικών έργων σε περιπτώσεις που μπορεί να συζητηθεί με την τοπική κοινωνία.

Αύξηση εξαγωγών κατά 7% στο ενδεκάμηνο του 2018

Στο μεταξύ, σύμφωνα με στοιχεία που έθεσαν στη διάθεση του ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Σύνδεσμος Εξαγωγέων (ΣΕΒΕ) και το Ινστιτούτο Εξαγωγικών Ερευνών και Σπουδών (ΙΕΕΣ), οι ελληνικές εξαγωγές μαρμάρου στο διάστημα Ιανουαρίου-Νοεμβρίου 2018, για το οποίο υπάρχουν τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία, ανήλθαν σε 408,2 εκατ. ευρώ έναντι 381,6 εκατ. ευρώ το αντίστοιχο διάστημα του 2017, με την αύξηση να διαμορφώνεται στα 26,6 εκατ. ευρώ, δηλαδή 7,0%.

Ο σημαντικότερος προορισμός για τα ελληνικά μάρμαρα είναι, σύμφωνα και με αυτά τα στοιχεία η Κίνα, όπου εξάγονται κυρίως ακατέργαστα μάρμαρα. Οι ελληνικές εξαγωγές προς την ασιατική χώρα ανήλθαν στο ενδεκάμηνο του 2018 σε 230,4 εκατ. ευρώ έναντι 208,7 εκατ. ευρώ το ενδεκάμηνο 2017, καταγράφοντας αύξηση 21,7 εκατομμυρίων ευρώ, δηλαδή 10,4%. Σημαντικό μερίδιο στις ελληνικές εξαγωγές μαρμάρων κατέχουν επίσης οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής με αξία εξαγωγών 23,4 εκατ. ευρώ και 5,7% μερίδιο, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (αξία 18,6 εκατ. ευρώ και 4,6% μερίδιο εξαγωγών), η Κύπρος (2,3% μερίδιο εξαγωγών, όπου η μεταβολή συγκριτικά με το αντίστοιχο διάστημα του 2017 ανήλθε σε 61,6%, ήτοι 3,5 εκατ. ευρώ) και τέλος το Κατάρ και το Μεξικό με 2,0% μερίδιο εξαγωγών αντίστοιχα.

Σημαντική αύξηση εξαγωγών στα "δύσκολα" χρόνια, κόντρα στην κρίση

Στο διάστημα της οικονομικής κρίσης, ήτοι το 2008-2017, οι εξαγωγές μαρμάρου σημείωσαν, κατά τον ΣΕΒΕ και το ΙΕΕΣ, σημαντική αύξηση κατά 284,6 εκατ. ευρώ, καθώς από 131,5 εκατ. ευρώ το 2008, ανήλθαν σε 416,0 εκατ. ευρώ το 2017. Η αύξηση αυτή προήλθε από την άνοδο των εξαγωγών προς πληθώρα χωρών, όπως οι ΗΠΑ (αύξηση κατά 9,0 εκατ. ευρώ), τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (αύξηση κατά 14,8 εκατ.), το Κατάρ (αύξηση κατά 8,3 εκατ. ευρώ) και η Αλγερία (7,9 εκατ. ευρώ). Ωστόσο, η σημαντική αυξητική τάση των εξαγωγών του κλάδου οφείλεται κατά κύριο λόγο στην Κίνα, όπου οι εξαγωγές μας ενισχύθηκαν κατά 194,7 εκατ. ευρώ στο διάστημα 2008-2017, καθώς διαμορφώθηκαν σε 225,9 εκατ. ευρώ το 2017.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ